Prawa ofiar – w poszczególnych państwach

Jak złożyć zawiadomienie o przestępstwie?

• Zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa (denuncia) składa się wówczas, gdy osoba fizyczna, która posiada informacje na temat przestępstwa ściganego z oskarżenia publicznego, powiadomi prokuraturę lub Wydział Kryminalny Policji (polizia giudiziaria) o tym przestępstwie. Mimo że złożenie zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa jest fakultatywne, w określonych przypadkach przewidzianych w prawie staje się obowiązkowe. Zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa zawiera istotne szczegółowe informacje na temat zdarzenia wraz z podaniem dnia, w którym osoba składająca zawiadomienie dowiedziała się o popełnieniu przestępstwa, oraz źródeł już posiadanych dowodów w sprawie. Ponadto, w stosownych przypadkach, zawiadomienie zawiera dane osobowe, adres zamieszkania oraz wszelkie inne informacje, które mogłyby ułatwić zidentyfikowanie domniemanego sprawcy przestępstwa, jak również dane osobowe ofiary przestępstwa występującej w charakterze pokrzywdzonego oraz szczegółowe informacje na temat wszelkich innych osób mogących dysponować informacjami, które mogą okazać się pomocne w ustaleniu przebiegu zdarzeń. Brak szczegółowych informacji, które mogłyby okazać się przydatne do ustalenia tożsamości osoby podejrzanej o popełnienie przestępstwa, nie uniemożliwia wszczęcia postępowania karnego w sprawie, ponieważ ofiara przestępstwa może złożyć zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa przeciwko nieznanym sprawcom; policja musi następnie przekazać takie zawiadomienie odpowiedniemu biuru prokuratury wraz ze szczegółowymi informacjami na temat wszelkich czynności podjętych w toku postępowania przygotowawczego w celu zidentyfikowania sprawców przestępstwa.
• Wniosek o ściganie (querela) to oświadczenie, na mocy którego osoba fizyczna będąca ofiarą przestępstwa (lub jej przedstawiciel ustawowy) wyraża wolę ścigania sprawcy. Można go wnieść w odniesieniu do przestępstw prywatnoskargowych. Oświadczenie musi zawierać opis popełnionego przestępstwa oraz jednoznacznie wyrażoną przez wnoszącego wolę postawienia zarzutów i ukarania domniemanego sprawcy przestępstwa. Istnieje możliwość cofnięcia wniosku o ściganie, z wyjątkiem przestępstw napaści na tle seksualnym lub obcowania seksualnego z osobą małoletnią. Do cofnięcia takiego wniosku wymagana jest zgoda osoby, przeciwko której wniosek jest skierowany, która – jeżeli jest niewinna – może z kolei chcieć wykazać w toku rozprawy, że nie miała nic wspólnego z zarzucanym jej przestępstwem.
• Skarga (esposto) jest to wniosek o interwencję organów ścigania w sporach między osobami prywatnymi składany przez jedną ze stron lub przez obydwie strony sporu. Po otrzymaniu wniosku o przeprowadzenie oficjalnej interwencji funkcjonariusz organu ścigania zaprasza strony na spotkanie w celu podjęcia próby polubownego rozstrzygnięcia sporu i sporządza protokół. Jeżeli zostanie ustalone, że doszło do popełnienia przestępstwa, funkcjonariusz organów ścigania musi poinformować o tym fakcie organy sądowe, jeżeli przestępstwo jest ścigane z oskarżenia publicznego; natomiast w przypadku przestępstwa prywatnoskargowego funkcjonariusz organu ścigania może, na wniosek, podjąć próbę polubownego rozstrzygnięcia sporu, co pozostaje bez uszczerbku dla możliwości skorzystania z prawa do wniesienia wniosku o ściganie w późniejszym terminie.

Zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa, wnioski o ściganie i skargi należy składać w biurach odpowiednich oddziałów organów ścigania (komendy policji, komisariaty policji i biura żandarmerii wojskowej (Carabinieri)). Zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa lub skargę można również wnieść do prokuratury.

W jaki sposób mogę uzyskać informacje o przebiegu sprawy?

Po złożeniu zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa ofiara przestępstwa uzyska informacje o: organach, z którymi można się skontaktować, aby uzyskać dodatkowe informacje na temat sprawy, roli, jaką ofiara będzie odgrywała w postępowaniu przygotowawczym i postępowaniu sądowym, prawa ofiary do otrzymania powiadomienia o terminie i miejscu przeprowadzenia rozprawy oraz o treści aktu oskarżenia, a także – w przypadku gdy ofiara przystąpi do postępowania w charakterze powoda cywilnego – o przysługującym jej prawie do otrzymania informacji na temat wydanego wyroku, uwzględniając jego streszczenie. Ponadto ofiara przestępstwa jest uprawniona do otrzymywania aktualnych informacji na temat przebiegu postępowania oraz wpisów dokonywanych w urzędowym rejestrze zgłoszonych przestępstw; ofiara zostanie poinformowana o wszelkich wnioskach dotyczących umorzenia postępowania oraz w jaki sposób wnieść sprzeciw wobec naruszenia jej praw; ofiara będzie mogła również zakończyć sprawę, wycofując wniosek o ściganie albo, w stosownych przypadkach, biorąc udział w mediacji (art. 90-bis kodeksu postępowania karnego (Codice di procedura penale lub c.p.p.)).

Czy przysługuje mi pomoc prawna (w toku dochodzenia/śledztwa lub w czasie procesu)? Na jakich warunkach?

Po nawiązaniu pierwszego kontaktu z organami ścigania ofiara uzyska informacje, w zrozumiałym dla siebie języku, na temat przysługującego jej prawa do otrzymania porad prawnych i pomocy prawnej na koszt państwa włoskiego (art. 90-bis). Ofiara może złożyć wniosek o udzielenie jej pomocy prawnej finansowanej przez Skarb Państwa zgodnie z przepisami ustawy o pomocy dla osób znajdujących się w niekorzystnej sytuacji (art. 98 c.p.p.). Ofiara przestępstwa może być również uprawniona do uzyskania dostępu do pomocy prawnej finansowanej przez Skarb Państwa, jeżeli osiągany przez nią dochód nie przekracza limitu przewidzianego w prawie. Aby móc skorzystać z pomocy prawnej finansowanej przez Skarb Państwa, ofiara przestępstwa musi wystąpić ze stosownym wnioskiem do sądu pierwszej instancji bezpośrednio po złożeniu zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa. Po zakończeniu pierwszego etapu postępowania, w którym może uczestniczyć obrońca, oraz – niezależnie od przypadku – przed otrzymaniem wezwania do stawienia się na przesłuchanie lub najpóźniej do dnia otrzymania powiadomienia o zakończeniu wstępnego postępowania przygotowawczego prokuratura musi powiadomić na piśmie osobę, przeciwko której toczy się postępowanie przygotowawcze, o tym, że sąd wyznaczył jej obrońcę, pod rygorem nieważności wszystkich późniejszych czynności dokonywanych w toku postępowania (art. 369-bis c.p.p.).

Wspomniane powiadomienie musi zawierać następujące informacje:

a) informację o konieczności skorzystania z usług adwokata w celu obrony w postępowaniu karnym oraz informacje o prawach, które zgodnie z prawem przysługują osobie, przeciwko której toczy się postępowanie przygotowawcze;

b) imię i nazwisko obrońcy wyznaczonego przez sąd, jego adres zamieszkania oraz numer telefonu;

c) informację o prawie oskarżonego do wskazania swojego własnego obrońcy wraz z pouczeniem, że w przypadku nieskorzystania z tego prawa będzie reprezentowany w postępowaniu przygotowawczym przez obrońcę z urzędu;

d) informację o tym, że jeżeli oskarżony nie spełni wymogów uprawniających go do korzystania z pomocy prawnej finansowanej przez Skarb Państwa, będzie zobowiązany do pokrycia honorarium obrońcy z urzędu, wraz z ostrzeżeniem, że w przypadku ogłoszenia niewypłacalności oskarżonego wszczęte zostanie przeciwko niemu postępowanie egzekucyjne;

d-bis) informacje o prawie do skorzystania z usług tłumacza ustnego oraz do zwrócenia się o przetłumaczenie istotnych pism procesowych;

e) informacje na temat wymogów, które należy spełnić, aby móc skorzystać z pomocy prawnej finansowanej przez Skarb Państwa.

Nieodpłatna pomoc prawna to instytucja oparta na prawie do obrony zagwarantowanym na mocy art. 24 włoskiej konstytucji, na podstawie którego każdy ma prawo do otrzymania pomocy prawnej na dowolnym etapie postępowania i na dowolnym szczeblu systemu wymiaru sprawiedliwości, co oznacza, że osoby znajdujące się w trudnej sytuacji finansowej są nie tylko uprawnione do korzystania z usług prawnika i innych specjalistów, w tym biegłych, na koszt Skarbu Państwa, ale są również zwolnione z obowiązku pokrycia kosztów sądowych. Z prawa do nieodpłatnej pomocy prawnej można skorzystać w sprawach karnych oraz w sprawach cywilnych powiązanych ze sprawami karnymi, w postępowaniach uzupełniających, takich jak postępowanie egzekucyjne w sprawach karnych, postępowanie zabezpieczające, postępowanie zapobiegawcze i nadzorcze, a także w sprawach cywilnych wynikających ze spraw karnych.

Prawo do nieodpłatnej pomocy prawnej przysługuje nie tylko obywatelom Włoch – pomoc ta jest również dostępna dla cudzoziemców, nawet jeżeli toczy się przeciwko nim postępowanie administracyjne w sprawie o wydalenie, jeżeli nie zamieszkują na terytorium Włoch lub jeżeli są bezpaństwowcami zamieszkującymi na terytorium Włoch.

Chociaż uprawnienie do zwrócenia się o nieodpłatną pomoc prawną przysługuje wszystkim stronom postępowania, w przypadku ofiar określonych rodzajów przestępstw przeciwko wolności seksualnej lub obyczajności progi dotyczące poziomu dochodów wyznaczone w obowiązujących przepisach nie mają zastosowania.

Państwo zapewnia również ochronę małoletnim, którzy są uprawnieni do korzystania z nieodpłatnej pomocy prawnej, podobnie jak osobom, przeciwko którym toczy się postępowanie przygotowawcze, jeżeli zostały aresztowane lub zatrzymane lub jeżeli zastosowano wobec nich środek w postaci tymczasowego aresztowania.

Aby osoba kwalifikowała się do korzystania z nieodpłatnej pomocy prawnej, uzyskiwany przez nią dochód nie może przekraczać maksymalnego poziomu przewidzianego w prawie, który stanowi równowartość 11 369,24 EUR i który podwyższa się o 1032,90 EUR za każdą kolejną osobę zamieszkującą w tym samym gospodarstwie domowym.

Czy mogę ubiegać się o zwrot kosztów (z tytułu uczestnictwa w dochodzeniu/śledztwie/procesie)? Na jakich warunkach?

Nieodpłatna pomoc prawna, będąca instytucją opartą na prawie do obrony zagwarantowanym na mocy art. 24 włoskiej konstytucji, zapewnia każdej osobie spełniającej określone wymogi (dotyczące trudnej sytuacji finansowej) prawo do otrzymania pomocy prawnej na dowolnym etapie postępowania i na dowolnym szczeblu systemu wymiaru sprawiedliwości, począwszy od możliwości skorzystania z usług adwokata i innych specjalistów, w tym biegłych, na koszt Skarbu Państwa, a skończywszy na zwolnieniu z obowiązku pokrycia kosztów sądowych.

Moja sprawa została umorzona, zanim trafiła do sądu. Czy mogę się odwołać?

Wniesienie zażalenia na postanowienie o umorzeniu postępowania jest równoważne z wnioskiem o kontynuowanie postępowania przygotowawczego. Ofiara przestępstwa musi wskazać przedmiot dalszego postępowania przygotowawczego oraz przedstawić odpowiednie dowody – w przeciwnym wypadku wniesione zażalenie zostanie uznane za niedopuszczalne. Jeżeli zażalenie jest niedopuszczalne, a zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa zostanie uznane za bezpodstawne, sędzia – w drodze uzasadnionego postanowienia – umorzy postępowanie i nakaże zwrócenie akt sprawy do prokuratury. Jeżeli wniosek nie zostanie uwzględniony, sędzia wyznaczy termin posiedzenia niejawnego z udziałem ofiary przestępstwa i osoby, przeciwko której toczy się postępowanie przygotowawcze, i zawiadomi o tym prokuraturę. Sędzia poinformuje również o wyznaczeniu terminu posiedzenia Prokuratora Generalnego przy sądzie apelacyjnym (Corte di Appello). Jeżeli po przeprowadzeniu posiedzenia sędzia uzna za konieczne kontynuowanie postępowania przygotowawczego w sprawie, wyda stosowne postanowienie skierowane do prokuratury, w którym wyznaczy nieprzekraczalny termin zakończenia takiego postępowania. Jeżeli sędzia nie uwzględni wniosku o umorzenie postępowania, nakaże prokuraturze sformułowanie aktu oskarżenia w terminie dziesięciu dni. W ciągu dwóch dni od wniesienia aktu oskarżenia sędzia wyda postanowienie, w którym wyznaczy termin posiedzenia wstępnego.

Ponadto osoba, która padła ofiarą przestępstwa z użyciem przemocy, jest zawsze uprawniona do otrzymania informacji o złożeniu wniosku o umorzenie postępowania, nawet w przypadku braku wyraźnego wniosku z jej strony. Po otrzymaniu takiego powiadomienia ofiara będzie miała 20 dni na zapoznanie się z pismami procesowymi i zgłoszenie uzasadnionego wniosku o kontynuowanie postępowania przygotowawczego (art. 408 ust. 3-bis c.p.p.).

Czy mogę uczestniczyć w procesie?

Ofiara przestępstwa może wyznaczyć pełnomocnika i powierzyć mu wykonywanie przysługujących jej praw. Do celów otrzymywania zawiadomień, do których ofiara jest uprawniona z mocy prawa, oraz wykonywania określonych praw ofiara musi zadeklarować oraz wskazać adres do doręczeń. Ofiara musi również poinformować o wszelkich zmianach swoich danych adresowych w toku postępowania karnego. Jeżeli ofiara przestępstwa wyznaczyła pełnomocnika, nie musi przekazywać tych informacji, ponieważ wszystkie zawiadomienia będą przesyłane takiemu pełnomocnikowi.

Ofiara przestępstwa ma prawo do składania pism procesowych i przedstawiania dowodów, zarówno na etapie postępowania przygotowawczego, jak i podczas rozprawy (art. 90-bis c.p.p.). Może również zapoznawać się z wpisami dokonywanymi w urzędowym rejestrze zgłoszonych przestępstw (art. 335 c.p.p.). Ofiara przestępstwa musi zostać poinformowana o zakończeniu przeprowadzanych przez biegłych analiz, których nie można powtórzyć (art. 360 c.p.p.). Ofiara może również zwrócić się do prokuratury z wnioskiem o przeprowadzenie dowodu w toku przedprocesowych czynności dowodowych (incidente probatorio). Ponadto ofiara może wystąpić o informowanie jej o wszelkich wnioskach o odroczenie postępowania przygotowawczego lub o umorzenie postępowania, zarówno bezpośrednio przy składaniu zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa, jak i na późniejszym etapie. Informacje o wniesieniu wniosku o odroczenie postępowania przygotowawczego (art. 406 c.p.p.) oraz wniosku o umorzenie postępowania (art. 408 c.p.p.) będą udzielane ofierze przestępstwa wyłącznie na jej wyraźne żądanie. Jeżeli ma się odbyć posiedzenie w sprawie, ofiara przestępstwa ma prawo do otrzymania informacji o miejscu, terminie i godzinie pierwszej rozprawy; o terminach kolejnych rozpraw ofiara nie będzie informowana i będzie musiała uzyskać informacje o terminach odroczonych rozpraw samodzielnie w sądzie pierwszej instancji. Ofiara przestępstwa nie jest zobowiązana do udziału w rozprawach – nie dotyczy to jednak przypadków, w których ma składać zeznania. Po zakończeniu postępowania przygotowawczego ofiara jest uprawniona do uzyskania wglądu do wszystkich pism procesowych związanych ze sprawą oraz do sporządzenia ich kopii. Ofiara przestępstwa nie może jednak co do zasady skorzystać z tego prawa w przypadku, gdy postępowanie przygotowawcze jest nadal w toku, chociaż prokuratura może udzielić na to zgody, jeżeli uzna to za uzasadnione.

Jeżeli zostanie wszczęte postępowanie karne, a popełnione przestępstwo wywarło wpływ na ofiarę, może ona wystąpić o z roszczeniem odszkodowawczym i przystąpić do postępowania karnego w charakterze powoda cywilnego.

Jaka jest moja rola w systemie wymiaru sprawiedliwości? Czy jestem na przykład: ofiarą przestępstwa, świadkiem, powodem cywilnym, oskarżycielem prywatnym? Czy mogę wybrać swoją rolę?

Ofierze przestępstwa – rozumianej jako osoba, na którą przestępstwo wywarło wpływ – przysługują wszystkie opisane powyżej prawa. Ponadto ofiara przestępstwa może zostać przesłuchana w charakterze świadka na rozprawie, a w przypadku gdy przysługuje jej prawo do dochodzenia odszkodowania z tytułu szkód poniesionych w wyniku przestępstwa, może przystąpić do postępowania karnego w charakterze powoda cywilnego, wytaczając powództwo adhezyjne.

Jakie są moje prawa i obowiązki wynikające z tej roli?

Bez uszczerbku dla powyższych zasad dotyczących praw i interesów pokrzywdzonego, jeżeli ofiara przestępstwa bierze również udział w postępowaniu w charakterze świadka, zastosowanie mają następujące przepisy:

ofiara przestępstwa występująca w roli świadka musi stawić się przed sądem i wykonywać polecenia sądu dotyczące wymogów proceduralnych, a także odpowiadać na zadawane pytania zgodnie z prawdą. Świadek nie jest zobowiązany do ujawnienia żadnych informacji, które mogłyby go narazić na odpowiedzialność karną. Jeżeli w dniu, na który zaplanowano przeprowadzenie rozprawy, dojdzie do wystąpienia problemu uniemożliwiającego świadkowi stawienie się przed sądem, świadek musi poinformować o tym fakcie właściwe organy z odpowiednim wyprzedzeniem, wskazując powód swojej nieobecności. W takim przypadku jeżeli sędzia uzna nieobecność świadka za usprawiedliwioną, ponownie wystosuje do niego wezwanie do stawienia się przed sądem na kolejną rozprawę. Jeżeli świadek, który był już kilkukrotnie wzywany do stawienia się przed sądem, nie stawi się w sądzie w celu złożenia zeznań bez uzasadnionej przyczyny, może zostać przymusowo doprowadzony do sądu lub zostać zobowiązany do zapłaty grzywny na rzecz Urzędu ds. Grzywien (cassa delle ammende) oraz do pokrycia kosztów poniesionych w związku z niestawiennictwem na rozprawie w rozumieniu art. 133 c.p.p. Świadek jest zobowiązany do odpowiadania na zadawane mu pytania zgodnie z prawdą. W art. 372 c.p.p. przewidziano możliwość nałożenia sankcji karnych na świadków, którzy odmawiają udzielenia odpowiedzi, składają fałszywe zeznania lub zatajają posiadane informacje. Jeżeli świadek nie będzie przejawiał gotowości ani woli współpracy, może zostać skazany na karę pozbawienia wolności. Świadek nie może zostać zatrzymany w trakcie przesłuchania. Jeżeli świadek wycofa fałszywe zeznania lub potwierdzi rzeczywisty stan faktyczny przed wydaniem wyroku, nie będzie mógł zostać oskarżony o popełnienie czynu przestępczego. Świadek nie podlega również sankcjom, jeśli złożył fałszywe zeznania, aby chronić siebie lub swojego bliskiego krewnego przed odpowiedzialnością karną (art. 384 c.p.p.).

Czy mogę składać oświadczenia przed sądem lub przedstawiać dowody? Na jakich warunkach?

Ofiara przestępstwa może również wziąć udział w postępowaniu w charakterze świadka. Składane przez nią zeznania mogą zostać wykorzystane jako dowody, które posłużą do skazania oskarżonego, jeżeli po ich przeanalizowaniu okaże się, że są wiarygodne zarówno pod względem obiektywnym, jak subiektywnym. Sędzia dokonuje swobodnej oceny zeznań składanych przez ofiarę – w niektórych przypadkach oskarżony może zostać skazany wyłącznie w oparciu o zeznania złożone przez ofiarę. Świadek musi mówić prawdę, choć nie jest zobowiązany do obciążania samego siebie (prawo do zachowania milczenia). Bliscy krewni oskarżonego nie są zobowiązani do występowania w charakterze świadków, chyba że chcą sami złożyć zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa lub wniosek o ściganie lub sami – bądź ich bliski krewny – są ofiarami przestępstwa będącego przedmiotem postępowania. Świadek może również odmówić odpowiedzi na pytania, które mogłyby wymagać ujawnienia tajemnicy zawodowej. Osoba, która składa zeznania w postępowaniu przygotowawczym, może być uprawniona do skorzystania z różnego rodzaju środków ochrony.

Jakie informacje uzyskam w czasie procesu?

(Zob. powyżej).

Czy będę mieć dostęp do akt sądowych?

Prokuratura niezwłocznie wprowadzi do odpowiedniego rejestru prowadzonego przez swoje biuro zgłoszenie dotyczące każdego przestępstwa, o popełnieniu którego została poinformowana lub które odkryła z urzędu, zamieszczając w nim również jednocześnie – lub jak najszybciej – imię i nazwisko osoby podejrzanej o popełnienie tego przestępstwa. Jeżeli w toku postępowania przygotowawczego dojdzie do zmiany kwalifikacji prawnej czynu lub okoliczności faktycznych z nim związanych, prokuratura zaktualizuje dokonane wpisy. Informacje o dokonywanych wpisach będą przekazywane oskarżonemu o popełnienie przestępstwa, ofierze przestępstwa oraz ich pełnomocnikom, na wniosek tych osób. W przypadku złożenia wniosku o przekazanie informacji na temat wpisów dokonanych w urzędowym rejestrze zgłoszonych przestępstw sekretariat prokuratury przekaże żądane informacje, jeżeli takie wpisy faktycznie zostały dokonane i jeżeli nie ma przeszkód, by udzielić odpowiedzi. W razie braku wpisów sekretariat poinformuje, że w rejestrze nie dokonano żadnych wpisów, na temat których mógłby udzielić informacji. W przypadku wystąpienia szczególnych okoliczności istotnych dla przebiegu postępowania przygotowawczego prokuratura, podejmując decyzję o uwzględnieniu wniosku, może nakazać – w drodze uzasadnionego postanowienia – utajnienie wpisów dokonanych w rejestrze na okres nie dłuższy niż trzy miesiące, bez możliwości jego przedłużenia (art. 335 c.p.p.).

Jeżeli prokuratura nie zamierza wystąpić o umorzenie postępowania w sprawie, która dotyczy nadużyć wobec członków rodziny i partnerów lub uporczywego nękania, powiadomi również pełnomocnika procesowego ofiary przestępstwa lub – w przypadku braku takiego pełnomocnika – samą ofiarę przestępstwa o zakończeniu postępowania przygotowawczego (art. 415-bis c.p.p.).