Źródła prawa

Rodzaje instrumentów prawnych – opis

Terminu „źródła prawa” użyto tu w trzech znaczeniach:

1. źródła prawa w sensie materialnym – materialne źródła prawa;
2. źródła prawa w sensie epistemologicznym – źródła wiedzy o prawie;
3. źródła prawa w sensie formalnym – formalne źródła prawa.

Ze względu na sposób powstawania norm prawnych i na obowiązujące formy ich wyrażania, tradycyjnie rozróżnia się następujące źródła prawa:

• zwyczaj prawny;
• precedens (prawo tworzone przez sędziów);
• akty normatywne,
• umowy o charakterze normatywnym;
• ogólne zasady prawa;
• zasady współżycia społecznego;
• współczesne opracowania, literatura prawna i opinie ekspertów;
• umowy międzynarodowe, jeżeli zostały należycie włączone do systemu prawa Republiki Słowackiej.

Hierarchia norm prawnych

Jedną z podstawowych zasad słowackiego porządku prawnego jest hierarchia norm prawnych. Zrozumienie jej właściwego miejsca w praktyce ustawodawczej oraz w stosowaniu prawa ma podstawowe znaczenie. Hierarchia norm nie jest jednak wyłącznie kwestią zwykłego logicznego pierwszeństwa lub podporządkowania. Dotyczy ona całości kwestii prawowitej władzy i obejmuje również kategoryczny imperatyw, zgodnie z którym przepis może zostać ustanowiony jedynie przez organ uprawniony do tego na mocy ustawy – w granicach określonych w tej ustawie oraz w ramach kompetencji ustawodawczych tego organu.

Przepisy klasyfikuje są według tzw. „mocy prawnej”. Moc prawna odnosi się do właściwości norm prawnych, które przesądzają o tym, że jeden przepis jest podrzędny względem drugiego (tj. przepisu o wyższej mocy prawnej) lub do sytuacji, w której konkretny przepis wyprowadzony został z przepisu o wyższej mocy prawnej. W sytuacji, w której występują przepisy o różnej mocy prawnej, przepis o niższej mocy prawnej nie może być sprzeczny z przepisem o wyższej mocy prawnej, natomiast przepis o wyższej mocy prawnej może uchylić przepis o niższej mocy prawnej.

Pod względem poziomów mocy prawnej przepisy można sklasyfikować hierarchicznie w sposób następujący:

Ustawodawstwo pierwotne (ustawy)

• ustawy konstytucyjne (zawsze pierwotne),
• ustawy (należące zawsze do ustawodawstwa pierwotnego lub wywodzące się z ustaw konstytucyjnych).

Ustawodawstwo wtórne (zwane również prawem pochodnym)

• rozporządzenia rządu – zawsze będące ustawodawstwem wtórnym,
• przepisy wydawane przez organy administracji centralnej – zawsze będące ustawodawstwem wtórnym,
• przepisy wydawane przez organy samorządowe – będące ustawodawstwem pierwotnym lub wtórnym,
• przepisy wydawane w wyjątkowych okolicznościach przez organy inne niż organy administracji centralnej – zawsze będące prawodawstwem wtórnym.

W systemie prawnym nadrzędność aktu oznacza, że wszystkie inne przepisy muszą z niego wypływać, muszą być z nim zgodne i nie mogą być z nim sprzeczne. W praktyce oznacza to, że gdy przepis usytuowany niżej w hierarchii jest sprzeczny z przepisem wyższej rangi, przestrzegać należy przepisu wyższej rangi.

Struktura instytucjonalna

Instytucje odpowiedzialne za przyjmowanie przepisów prawa

Do przyjmowania przepisów prawa uprawnione są organy wymienione poniżej (organy stanowiące prawo):

• Rada Narodowa Republiki Słowackiej (Národná rada Slovenskej republiky) – konstytucja, ustawy konstytucyjne, ustawy, umowy międzynarodowe rangi ponadustawowej, umowy międzynarodowe z mocą ustawy,
• rząd Republiki Słowackiej – rozporządzenia rządu,
• ministerstwa i inne organy administracji centralnej – decyzje wykonawcze, dekrety wykonawcze i rozporządzenia wykonawcze;
• rady gmin i miast – uchwały powszechnie obowiązujące,
• obywatele Republiki Słowackiej (wyborcy) – wyniki referendum z mocą ustawy konstytucyjnej; wyniki referendum z mocą ustawy,
• mieszkańcy gminy lub miasta – wyniki referendum lokalnego z mocą uchwały powszechnie obowiązującej,
• organy władz gminnych i miejskich oraz organy samorządowe – uchwały powszechnie obowiązujące.

Proces legislacyjny

Etapy procesu legislacyjnego:

• wniesienie projektu ustawy – inicjatywa ustawodawcza,
• debata nad projektem ustawy,
• głosowanie (decyzja w sprawie projektu ustawy),
• podpisanie przyjętego projektu ustawy,
• ogłoszenie (publikacja) ustawy.

Proces decyzyjny

Proces legislacyjny

Wniesienie projektu ustawy – inicjatywa ustawodawcza

Na podstawie art. 87 ust. 1 ustawy nr 460/1992 (konstytucja Republiki Słowackiej), projekty ustaw mogą być wnoszone przez:

• komisje Rady Narodowej Republiki Słowackiej,
• członków Rady Narodowej Republiki Słowackiej (zwanych także posłami),
• rząd Republiki Słowackiej.

Zgłoszone projekty ustaw przedstawiane są w podziale na artykuły i opatrzone uzasadnieniem.

Debata nad projektem ustawy

Zgodnie z regulaminem Rady Narodowej Republiki Słowackiej (ustawą nr 350/1996), projekty ustaw są rozpatrywane w trzech czytaniach:

1. Pierwsze czytanie obejmuje ogólną debatę nad istotą lub tzw. „filozofią” proponowanej ustawy. Na tym etapie nie można zgłaszać poprawek lub uzupełnień.
2. W trakcie drugiego czytania projekt ustawy jest omawiany w komisji lub komisjach Rady Narodowej, do których został skierowany. Każdy projekt ustawy musi również zostać przeanalizowany przez Komisję Konstytucyjną, przede wszystkim w celu zapewnienia zgodności ze słowacką konstytucją, ustawami konstytucyjnymi, umowami międzynarodowymi wiążącymi Republikę Słowacką, ustawami oraz prawem Unii Europejskiej. Na tym etapie istnieje możliwość zgłaszania poprawek i uzupełnień, które są poddawane pod głosowanie po zakończeniu prac w komisjach. Z tego względu konieczne jest uzgodnienie stanowisk zanim projekt ustawy zostanie poddany pod dyskusję w Radzie Narodowej. Po zatwierdzeniu przez Komisję Koordynacyjną, w trybie specjalnej uchwały, wspólnego sprawozdania komisji, projekt ustawy zostaje przekazany do Rady Narodowej Republiki Słowackiej. Sprawozdanie to stanowi podstawę debaty w słowackiej Radzie Narodowej i głosowania nad projektem ustawy w drugim czytaniu.
3. Trzecie czytanie ogranicza się do tych przepisów projektu ustawy, do których wprowadzono poprawki lub które uzupełniono w drugim czytaniu. W trzecim czytaniu jedynymi zmianami, jakie mogą zaproponować członkowie parlamentu, są poprawki błędów w redakcji legislacyjnej oraz błędów gramatycznych i ortograficznych. Poprawki i uzupełnienia mające na celu usunięcie innych błędów muszą zostać zaproponowane przez co najmniej 30 członków Rady Narodowej Republiki Słowackiej. Po ich przedyskutowaniu projekt ustawy jest poddawany pod głosowanie w całości.

Głosowanie (decyzja w sprawie projektu ustawy)

Aby ustawa została uchwalona, za jej przyjęciem musi głosować co najmniej połowa obecnych posłów.

Zmiana konstytucji oraz uchylenie jej poszczególnych artykułów wymagają większości kwalifikowanej, tzn. trzech piątych wszystkich członków Rady Narodowej Republiki Słowackiej (3/5 ze 150).

Osiągnięcie kworum Rady Narodowej Republiki Słowackiej wymaga obecności co najmniej połowy posłów.

Podpisanie przyjętego projektu ustawy

Przyjęty projekt ustawy podpisuje:

• Prezydent Republiki Słowackiej,
• Przewodniczący Rady Narodowej Republiki Słowackiej,
• Premier Republiki Słowackiej.

Ten etap procedury obejmuje sprawdzenie treści, poprawności proceduralnej i ostatecznej formy przyjętego projektu ustawy. Wspomniani urzędnicy najwyżsi rangą według konstytucji zatwierdzają treść ustawy poprzez jej podpisanie.

Prezydent ma prawo zgłosić „weto zawieszające” i odmówić podpisania przyjętej ustawy, jeżeli uzna, że jej treść zawiera wady. Prezydent odsyła następnie taką przyjętą ustawę, wraz ze swoimi uwagami, do Rady Narodowej Republiki Słowackiej w celu ponownego rozpatrzenia.

W takim przypadku ustawa przechodzi następnie przez drugie i trzecie czytanie. Na tym etapie Rada Narodowa Republiki Słowackiej może uwzględnić uwagi Prezydenta, choć nie ma takiego obowiązku. Rada Narodowa może odrzucić „weto zawieszające” w ponownym głosowaniu, w którym to przypadku ustawa zostaje ogłoszona, nawet bez podpisu Prezydenta.

Ogłoszenie (publikacja) ustawy

Ostatnim etapem procesu legislacyjnego jest ogłoszenie ustawy. Przepisy mające zastosowanie do całego terytorium państwa podlegają publikacji w Dzienniku Ustaw (Zbierka zákonov) Republiki Słowackiej; za publikację odpowiada słowackie Ministerstwo Sprawiedliwości.

Wejście w życie

Przepisy wchodzą w życie z dniem ogłoszenia.

Ze względu na ich ograniczony terytorialnie zakres stosowania, przepisy lokalne ogłaszane są poprzez wywieszenie na tablicy ogłoszeń urzędowych przez określony czas, zwykle 15 dni.

Sposoby rozstrzygania konfliktów między różnymi źródłami prawa

Akt normatywny o niższej mocy prawnej nie może być sprzeczny z aktem normatywnym o wyższej mocy.

Akt normatywny można zmienić lub uchylić tylko aktem normatywnym o takiej samej lub wyższej mocy prawnej.

W praktyce przy rozstrzyganiu sprzeczności między aktami prawnymi o takiej samej mocy prawnej stosuje się zasadę, że późniejszy akt prawny uchyla lub zmienia akt wcześniejszy, a bardziej szczegółowa norma prawna uchyla lub zmienia normę prawną o charakterze ogólnym.

Trybunał Konstytucyjny Republiki Słowackiej orzeka w przedmiocie:

• zgodności ustaw z konstytucją;
• zgodności rozporządzeń rządu i powszechnie obowiązujących przepisów wydanych przez ministerstwa i organy administracji centralnej z konstytucją, ustawami konstytucyjnymi i ustawami;
• zgodności powszechnie obowiązujących uchwał wydanych przez organy samorządowe z konstytucją i ustawami;
• zgodności powszechnie obowiązujących przepisów wydanych przez lokalne organy administracji centralnej z konstytucją i innymi powszechnie obowiązującymi przepisami;
• zgodności powszechnie obowiązujących przepisów z umowami międzynarodowymi ogłoszonymi w trybie określonym dla ogłaszania ustaw.

W przypadku stwierdzenia przez Trybunał Konstytucyjny istnienia konfliktu między przepisami, przepisy te, ich części lub poszczególne artykuły tracą moc obowiązującą. W przypadku gdy organy, które wydały takie przepisy nie zharmonizują ich z właściwymi przepisami o wyższej mocy prawnej w przewidzianym ustawowo terminie liczonym od chwili wydania orzeczenia, przepisy, ich części lub artykuły tracą moc.

Prawnicze bazy danych

Baza danych JASPI Ministerstwa Sprawiedliwości Republiki Słowackiej

Baza danych JASPI Ministerstwa Sprawiedliwości Republiki Słowackiej umożliwia dostęp do:

• ustaw i innych przepisów,
• ich wersji skonsolidowanych po każdej nowelizacji,
• umów międzynarodowych i innych źródeł prawa (opublikowanych w Dzienniku Ustaw Republiki Słowackiej),
• orzeczeń sądów i opinii sądów (opublikowanych w zbiorach orzeczeń (Zbierka súdnych rozhodnutí) Sądu Najwyższego Republiki Słowackiej),
• orzeczeń, opinii i uchwał Trybunału Konstytucyjnego Republiki Słowackiej,
• wybranych orzeczeń sądów rejonowych i okręgowych,
• informacji o biegłych, tłumaczach pisemnych i tłumaczach ustnych.

Ponadto baza danych JASPI zawiera:

• ustawy i inne przepisy opublikowane w Dzienniku Ustaw Republiki Słowackiej od 1945 r.,
• zaktualizowane teksty przyjętych ustaw, obwieszczeń i innych przepisów,
• teksty opinii i orzeczeń Sądu Najwyższego Republiki Słowackiej od 1961 r.,
• dokumenty Trybunału Konstytucyjnego Republiki Słowackiej od chwili utworzenia niepodległej Republiki Słowackiej (w dniu 1 stycznia 1993 r.),
• wybrane orzeczenia sądów rejonowych i okręgowych,
• informacje o biegłych, tłumaczach pisemnych i tłumaczach ustnych.

Baza danych JASPI to otwarty niekomercyjny system mający na celu zapewnienie obywatelom swobodnego dostępu do kompleksowych informacji prawnych dotyczących państwa. Ideą tego przedsięwzięcia jest zapewnienie szybkiego i przejrzystego dostępu do informacji prawnej.

System informacyjny dotyczący przebiegu prac legislacyjnych obejmuje dwie aplikacje funkcjonalne.

1. Pierwsza z nich to edytor projektów ustaw, którego główną funkcją jest tworzenie projektów ustaw, projektów nowelizacji i zbiorczych nowelizacji. Edytor automatycznie tworzy dokument prawny o określonej strukturze (w formacie XML) zgodnie z przyjętymi regułami legislacyjnymi rządu Republiki Słowackiej. W przypadku nowelizacji użytkownik może bezpośrednio edytować skonsolidowaną wersję aktualnego dokumentu prawnego (ustawy, rozporządzenia rządu itp.), po czym aplikacja automatycznie tworzy znowelizowaną wersję. Użytkownik może przeglądać dokument prawny w wersji skonsolidowanej z zaznaczonymi zmianami. Ostatecznym wynikiem jest dokument o odpowiedniej strukturze, w formacie XML. Następnie projekt ustawy jest publikowany w różnych formatach w przeznaczonej do tego aplikacji w ramach portalu norm prawnych (Portál právnych predpisov).
2. W portalu tym można śledzić proces legislacyjny dla wszystkich rodzajów tekstów prawnych. Szczególną uwagę poświęcono procedurze konsultacji międzyresortowych, które obejmują także konsultacje społeczne (każdy obywatel może zgłaszać uwagi). Użytkownicy portalu mogą z łatwością wyszukiwać dokumenty według szeregu kryteriów, a także otrzymywać pocztą elektroniczną lub kanałem RSS powiadomienia o kolejnych etapach prac legislacyjnych nad nowymi projektami w wybranych przez nich dziedzinach. Ma to na celu zapewnienie większej przejrzystości i powszechnej dostępności procesu legislacyjnego.

Przydatne linki