Organizacja sądów powszechnych
Poza Trybunałem Konstytucyjnym, którego właściwością szczególną jest orzekanie w sprawach z zakresu prawa konstytucyjnego, sądy portugalskie dzielą się na następujące kategorie:
a) Sąd Najwyższy oraz sądy powszechne pierwszej i drugiej instancji;
b) Najwyższy Sąd Administracyjny oraz pozostałe sądy administracyjne i podatkowe;
c) Trybunał Obrachunkowy.
W Portugalii mogą również działać sądy morskie, arbitrażowe i sądy pokoju.
Prawo określa, w jakich sprawach i w jakich składach powyższe sądy mogą orzekać, każdy z osobna lub razem, jako Tribunal dos Conflitos – sąd zajmujący się orzekaniem w sporach o właściwość).
Bez uszczerbku dla postanowień dotyczących sądów wojennych (tribunais militares), które mogą być powoływane w stanie wojny, powoływanie sądów, których wyłączną właściwością jest orzekanie w sprawach dotyczących określonych kategorii przestępstw, jest niedozwolone.
Sądy powszechne
Sąd Najwyższy
Sąd Najwyższy znajduje się na szczycie hierarchii sądów, pomijając sprawy podlegające właściwości Trybunału Konstytucyjnego. W jego skład wchodzą izby do spraw cywilnych, karnych i zabezpieczenia społecznego.
Sąd Najwyższy ma siedzibę w Lizbonie, a jego właściwość obejmuje całe terytorium Portugalii.
Sąd Najwyższy działa pod kierownictwem prezesa (sędziego-przewodniczącego), orzekając w pełnym składzie (obejmującym wszystkich sędziów z poszczególnych izb), w poszczególnych izbach specjalnych i w poszczególnych izbach.
Pomijając wyjątki przewidziane prawem, Sąd Najwyższy zajmuje się wyłącznie zagadnieniami prawnymi.
Sądy apelacyjne
Sądy apelacyjne (tribunais da relação) są zasadniczo sądami drugiej instancji.
Obecnie sądy apelacyjne znajdują się w Lizbonie, Porto, Coimbrze, Évorze i Guimarães. Działają one pod kierownictwem prezesa (sędziego-przewodniczącego), orzekając w pełnym składzie lub w poszczególnych izbach.
W ramach sądów apelacyjnych działają izby do spraw cywilnych, karnych i do spraw zabezpieczenia społecznego.
Sądy pierwszej instancji
Sądami powszechnymi pierwszej instancji są zazwyczaj sądy okręgowe (tribunais de comarca).
Właściwość sądu powszechnego obejmuje z reguły jeden okręg, chociaż właściwość niektórych sądów może obejmować jeden lub więcej okręgów lub obszarów wyraźnie określonych przepisami prawnymi.
Sądy powszechne posiadają właściwość ogólną w sprawach cywilnych i karnych. Są również właściwe we wszystkich sprawach niezastrzeżonych dla innych sądów.
W pierwszej instancji mogą orzekać sądy o właściwości szczególnej (zajmujące się konkretnymi sprawami wybranymi ze względu na rodzaj obowiązującego postępowania) oraz sądy wyspecjalizowane, orzekające w konkretnych sprawach (niezależnie od rodzaju obowiązującego postępowania).
Sądy powszechne mogą być podzielone na izby (o właściwości ogólnej, wyspecjalizowanej lub szczególnej) lub na wydziały mające szczególne kompetencje, o ile jest to uzasadnione ilością i stopniem złożoności obsługiwanych spraw.
W każdym sądzie, izbie lub wydziale może zasiadać jeden lub większa liczba sędziów.
Sądy administracyjne i podatkowe
Sądy administracyjne i podatkowe orzekają w sprawach i odwołaniach dotyczących rozstrzygania sporów powstałych na tle stosunków prawnych w sprawach administracyjnych i podatkowych.
Najwyższy Sąd Administracyjny
Najwyższy Sąd Administracyjny znajduje się na szczycie hierarchii sądów administracyjnych i podatkowych, pomijając sprawy podlegające właściwości Trybunału Konstytucyjnego.
Najwyższy Sąd Administracyjny ma siedzibę w Lizbonie, a jego właściwość obejmuje całe terytorium Portugalii.
Najwyższy Sąd Administracyjny składa się z izby ds. sporów administracyjnych i izby ds. sporów podatkowych. Jego podstawową właściwością jest orzekanie w sprawach odwołań od wyroków centralnych sądów administracyjnych.
Najwyższy Sąd Administracyjny działa pod kierownictwem prezesa (sędziego-przewodniczącego), któremu asystuje trzech wiceprezesów.
W zależności od przedmiotu sprawy sąd orzeka w pełnym składzie, w poszczególnych izbach w pełnym składzie lub w poszczególnych izbach. Zagadnienia prawne są rozpatrywane wyłącznie w pełnym składzie Najwyższego Sądu Administracyjnego lub w poszczególnych izbach w pełnym składzie.
Centralne sądy administracyjne
Centralne sądy administracyjne są zasadniczo sądami drugiej instancji. Obecnie istnieją dwa centralne sądy administracyjne (dla Północy i Południa).
Ich główną rolą jest orzekanie w sprawach odwołań od orzeczeń okręgowych sądów administracyjnych (tribunais de círculo) oraz sądów podatkowych.
Każdy centralny sąd administracyjny składa się z izby ds. sporów administracyjnych i izby ds. sporów podatkowych.
Centralne sądy administracyjne działają pod kierownictwem prezesa (sędziego-przewodniczącego), któremu asystuje trzech wiceprezesów.
Centralne sądy administracyjne zajmują się rozpatrywaniem kwestii faktycznych i zagadnień prawnych.
Okręgowe sądy administracyjne i podatkowe
Okręgowe sądy administracyjne i podatkowe to sądy pierwszej instancji, których główną rolą jest orzekanie w sporach dotyczących spraw administracyjnych i podatkowych. Mogą one działać samodzielnie jako okręgowy sąd administracyjny i sąd podatkowy (tribunal tributário) lub razem jako sąd administracyjno-podatkowy (tribunal administrativo e fiscal).
Okręgowe sądy administracyjne i podatkowe działają pod kierownictwem prezesa sądu, powołanego przez Najwyższą Radę Sądów Podatkowych i Administracyjnych (Conselho Superior dos Tribunais Administrativos e Fiscais) na pięcioletnią kadencję.
Co do zasady w ich skład wchodzi jeden sędzia, ale ustawodawstwo przewiduje w pewnych przypadkach możliwość orzekania przez te sądy w innym składzie.
Sądy pokoju (Julgados de Paz)
Sądy pokoju są instytucjami pozasądowymi, posiadającymi własny tryb działania i własną organizację, własną służby mediacyjne oraz kompetencje do rozpoznawania spraw i orzekania w sprawach mieszczących się we właściwości sądów powszechnych pierwszej instancji.
