Prawa ofiar – w poszczególnych państwach

W jaki sposób można dochodzić naprawienia szkody od sprawcy (np. w czasie procesu, w drodze dochodzenia roszczenia cywilnego, w postępowaniu adhezyjnym)?

Postępowanie przed sądem karnym

A. „Nakaz wypłacenia odszkodowania/zadośćuczynienia”

Zgodnie z przepisami art. 249-253 ustawy z 1995 r., szkocki kodeks postępowania karnego, każdy sąd karny w Szkocji ma, w stosownych przypadkach, prawo do nakazania sprawcy wypłacenia ofierze przestępstwa odszkodowania/zadośćuczynienia w określonej wysokości z tytułu szkody, straty lub krzywdy, których ofiara przestępstwa doznała wskutek popełnienia przestępstwa, bez konieczności wytaczania odrębnego powództwa cywilnego.

W ustawie z 1995 r. nie przewidziano możliwości samodzielnego zwrócenia się do sądu z wnioskiem o wydanie „nakazu wypłacenia odszkodowania/zadośćuczynienia” przez ofiarę przestępstwa; w stosownych przypadkach do sądu może jednak zwrócić się w tej sprawie prokurator - w takim przypadku powinien każdorazowo przekazać sądowi wszystkie dostępne informacje na temat rozmiaru i wartości pieniężnej poniesionej szkody, straty lub krzywdy.

Zgodnie z obowiązującymi przepisami ofiara przestępstwa ma prawo wnieść pozew o odszkodowanie przeciwko sprawcy przestępstwa do sądu cywilnego lub (jeżeli doznała krzywdy fizycznej lub psychicznej) może zwrócić się o wypłacenie kompensaty do Urzędu ds. Kompensaty z Tytułu Krzywd Wyrządzonych Przestępstwem (Criminal Injuries Compensation Authority) (CICA). Chociaż wydanie nakazu wypłacenia odszkodowania/zadośćuczynienia przez sądy karne pozostaje bez uszczerbku dla tych uprawnień, kwota ewentualnego odszkodowania/zadośćuczynienia zasądzonego na rzecz ofiary przestępstwa przez sądy cywilne lub kwota ewentualnej kompensaty przyznanej przez CICA zostanie pomniejszona o kwotę wypłaconą na podstawie „nakazu wypłacenia odszkodowania/zadośćuczynienia”.

W postępowaniach dotyczących ciężkich przestępstw nie ma limitu kwoty, jaką sąd może zasądzić w ramach „nakazu wypłacenia odszkodowania/zadośćuczynienia”.

Ogólnie rzecz biorąc, w postępowaniu karnym obowiązują następujące maksymalne kwoty odszkodowania/zadośćuczynienia:

• jeżeli chodzi o sheriff court, wyznaczono konkretną maksymalną kwotę za każde przestępstwo (10 000 GBP) (przy czym dla zdefiniowanych w ustawie przestępstw popełnionych w dniu 28 marca 2011 r. lub po tej dacie, w przypadku których maksymalna kwota grzywny, którą można nałożyć, przekracza taką ustaloną z góry kwotę, maksymalna kwota odszkodowania/zadośćuczynienia, której wypłatę sąd może nakazać, nie może przekraczać maksymalnej wysokości tej grzywny);
• jeżeli chodzi o sąd pokoju, maksymalna kwota za każde przestępstwo odpowiada kwocie ustalonej dla poziomu 4 na standardowej skali (2 500 GBP).

Wszelkie kwoty należne w ramach nakazu wypłacenia odszkodowania/zadośćuczynienia przekazuje się urzędnikowi sądowemu, który następnie wypłaca je uprawnionemu.

B. „Wymóg wypłacenia odszkodowania/zadośćuczynienia” na podstawie nakazu zadośćuczynienia na rzecz społeczności lokalnej (community payback order)

Jeżeli oskarżony został skazany z tytułu popełnienia przestępstwa, sąd może - w określonych przypadkach - wydać nakaz zadośćuczynienia na rzecz społeczności lokalnej. Zgodnie z art. 227H ustawy z 1995 r., szkocki kodeks postępowania karnego, wypłacenie odszkodowania/zadośćuczynienia (wraz z wymogiem objęcia sprawcy nadzorem) może być jednym z wymogów określonych w nakazie zadośćuczynienia na rzecz społeczności lokalnej.

W przypadku „wymogów wypłacenia odszkodowania/zadośćuczynienia” stosuje się same ograniczenia w zakresie zasądzanych kwot co w przypadku „nakazów wypłacenia odszkodowania/zadośćuczynienia” (jak wskazano powyżej).

Odszkodowanie/zadośćuczynienie można przekazać w formie płatności jednorazowej albo w ratach urzędnikowi sądowemu, który następnie wypłaci ją uprawnionemu. Odszkodowanie/zadośćuczynienie musi zostać wpłacone w całości najpóźniej 18 miesięcy po wydaniu nakazu zadośćuczynienia na rzecz społeczności lokalnej lub najpóźniej na 2 miesiące przed upływem okresu, w którym sprawca jest objęty nadzorem, w zależności od tego, który z tych terminów upływa wcześniej. Niewywiązanie się z obowiązku wpłacenia odszkodowania/zadośćuczynienia przez sprawcę może stanowić naruszenie nakazu zadośćuczynienia na rzecz społeczności lokalnej.

C. Złożenie „propozycji wypłacenia odszkodowania/zadośćuczynienia” przez prokuratora (compensation offer)

W świetle przepisów art. 302A ustawy z 1995 r., szkocki kodeks postępowania karnego, prokurator może złożyć domniemanemu sprawcy „propozycję wypłacenia odszkodowania/zadośćuczynienia”, jeżeli okoliczności sprawy będą wskazywały na to, że mogło dojść do popełnienia przestępstwa. „Propozycja wypłacenia odszkodowania/zadośćuczynienia” to skuteczny środek bezpośredni stosowany w przypadku przestępstw, wskutek popełniania których osoba fizyczna poniosła stratę pieniężną, szkodę osobistą lub została narażona na stres lub niebezpieczeństwo.

Jeżeli „propozycja wypłacenia odszkodowania/zadośćuczynienia” zostanie przyjęta lub zostanie uznana za przyjętą (w przypadku gdy domniemany sprawca formalnie nie odrzuci oferty), sprawca nie zostanie pociągnięty do odpowiedzialności karnej, a wyrok skazujący nie zostanie wpisany do krajowego rejestru karnego.

Zgodnie z zarządzeniem z 2008 r. dotyczącym nakazu wypłacenia odszkodowania/zadośćuczynienia wydanym na mocy ustawy z 1995 r., szkocki kodeks postępowania karnego, maksymalna kwota, jaka może zostać zaproponowana, to 5 000 GBP.

Wszelkie kwoty należne z tytułu złożenia propozycji wypłacenia odszkodowania/zadośćuczynienia przekazuje się urzędnikowi sądowemu, który następnie wypłaca je uprawnionemu.

Postępowanie przed sądem cywilnym

Zgodnie z obowiązującymi przepisami ofiara przestępstwa ma prawo wnieść do sądu cywilnego pozew o wypłatę odszkodowania przez sprawcę czynu. Jeżeli ofiara przestępstwa zdecyduje się wytoczyć powództwo w sądzie cywilnym, poszczególne rodzaje postępowań regulują różne zbiory przepisów dotyczących postępowań sądowych, a to, który zbiór przepisów będzie miał zastosowanie w danym przypadku, zależy również od tego, czy pozew został wniesiony do sheriff court czy też do sądu cywilnego najwyższej instancji (Court of Session). Z odpowiednimi przepisami w tym zakresie można zapoznać się na stronie internetowej Szkockiej Służby Sądów i Trybunałów w części poświęconej przepisom i praktykom.

Kwestie związane ze sporządzaniem wszelkich pism procesowych kierowanych do sądu, a także różnego rodzaju procedury sądowe, są dość złożone, dlatego też zaleca się korzystanie z doradztwa prawnego.

Postępowanie adhezyjne - nie dotyczy Szkocji:

W tym postępowaniu sąd może przyznać odszkodowanie ofierze przestępstwa. Zamiast dochodzić odszkodowania w odrębnym powództwie cywilnym ofiara przestępstwa występuje z roszczeniem cywilnym przeciwko sprawcy w toku postępowania karnego. Należy podkreślić, że choć taka możliwość istnieje w niektórych systemach prawa cywilnego, nie jest ona dostępna w Szkocji.

Sąd zobowiązał sprawcę do wypłacenia mi odszkodowania/zadośćuczynienia. Jak mam skłonić sprawcę do wypłaty odszkodowania?

Egzekucja odszkodowania/zadośćuczynienia w postępowaniu karnym

Wszelkie kwoty uiszczane z tytułu:

• „nakazu wypłacenia odszkodowania/zadośćuczynienia” (compensation order);
• „wymogu wypłacenia odszkodowania/zadośćuczynienia” (compensation requirement) na podstawie nakazu zadośćuczynienia na rzecz społeczności lokalnej; lub
• „propozycji wypłacenia odszkodowania/zadośćuczynienia” (compensation offer) złożonej przez prokuratora

przekazuje się urzędnikowi sądowemu, który następnie wypłaca je uprawnionemu.

Egzekucję należnych kwot może przeprowadzić wyłącznie sąd; uprawniony w żadnym wypadku nie może bezpośrednio kontaktować się ani podejmować prób bezpośredniego kontaktu ze sprawcą, ani też osobiście przyjmować jakichkolwiek płatności od sprawcy.

W przypadku niezrealizowania płatności przewidzianej w „nakazie wypłacenia odszkodowania/zadośćuczynienia” lub w „propozycji wypłacenia odszkodowania/zadośćuczynienia” sąd może podjąć dalsze działania mające na celu odzyskanie środków pieniężnych w drodze szeregu sankcji. Są to:

• nakaz potrącenia kwoty odszkodowania/zadośćuczynienia z wypłacanych świadczeń pieniężnych;
• nakaz zajęcia dochodów z pracy;
• nakaz zajęcia środków w ramach funduszy; oraz
• nakaz zajęcia pojazdu.

Niewywiązanie się z obowiązku wpłacenia odszkodowania/zadośćuczynienia przez sprawcę na podstawie nakazu zadośćuczynienia na rzecz społeczności lokalnej może stanowić naruszenie tego nakazu i skutkować ponownym postawieniem sprawcy przed sądem. Art. 227ZC ustawy z 1995 r., szkocki kodeks postępowania karnego, zawiera przepisy regulujące naruszenia nakazu zadośćuczynienia na rzecz społeczności lokalnej i określające działania, jakie sąd może podjąć w tym zakresie.

Egzekucja odszkodowania/zadośćuczynienia w postępowaniu cywilnym

Jeżeli powództwo wytoczone przez ofiarę przestępstwa w sądzie cywilnym zostanie rozstrzygnięte na jej korzyść, sąd zasądzi wypłatę określonej sumy pieniężnej na jej rzecz. W takim przypadku ofiara przestępstwa powinna skontaktować się z komornikiem (sheriff officer), który udzieli jej porad w kwestii dalszych kroków, jakie należy poczynić, by odzyskać należną kwotę. Dodatkowe informacje można uzyskać na stronie internetowej Stowarzyszenia Komorników przy Court of Session i Sheriff Court (Society of Messengers-at-Arms and Sheriff Officers).

Jeżeli sprawca nie wypłaci mi odszkodowania, czy mogę uzyskać zaliczkę od Skarbu Państwa? Na jakich warunkach?

Wypłata kompensaty przez Urząd ds. Kompensaty z Tytułu Krzywd Wyrządzonych Przestępstwem

Państwo nie wypłaci ofierze przestępstwa żadnej płatności zaliczkowej, jeżeli sprawca został zobowiązany do wypłaty odszkodowania przez sąd, ale nie wywiązał się z tego obowiązku. Zob. również sekcja Egzekucja odszkodowania/zadośćuczynienia powyżej.

Czy mam prawo do odszkodowania od państwa?

Urząd ds. Kompensaty z Tytułu Krzywd Wyrządzonych Przestępstwem (Criminal Injuries Compensation Authority; CICA) rozpatruje roszczenia o wypłatę kompensaty wnoszone przez osoby, które doznały poważnej krzywdy fizycznej lub psychicznej bezpośrednio ze względu na fakt, że były niewinnymi ofiarami przestępstwa z użyciem przemocy w Anglii, Szkocji lub Walii. W rządowym programie na rzecz kompensaty z tytułu krzywd wyrządzonych przestępstwem określono kwoty kompensat i kryteria ich przyznawania.

Program na rzecz kompensaty z tytułu krzywd wyrządzonych przestępstwem z 2012 r. to finansowany przez rząd program ustanowiony w celu wypłacania kompensat niewinnym ofiarom przestępstw z użyciem przemocy, które doznały poważnej krzywdy fizycznej lub psychicznej bezpośrednio ze względu na fakt, że były bezpośrednimi ofiarami przemocy. Parlament Zjednoczonego Królestwa określa zasady regulujące funkcjonowanie tego programu oraz wysokość wypłacanych w jego ramach kompensat, przy czym odpowiedzialność za zarządzanie programem i podejmowanie wszelkich decyzji w związku z wnioskami składanymi przez poszczególne osoby spoczywa na CICA. W programie wyszczególniono wykaz szkód, do których przyporządkowano kwoty kompensaty należnej w przypadku ich poniesienia.

Wyróżnia się dwa rodzaje kompensat - kompensatę z tytułu szkody na osobie i kompensatę z tytułu obrażeń śmiertelnych - przy czym w przypadku utraty możliwości zarobkowania, utraty zdolności samodzielnego funkcjonowania lub, w stosownych przypadkach, konieczności poniesienia szczególnych wydatków przewidziano również możliwość wypłaty dodatkowej kompensaty.

Płatności takie mogą zostać przyznane ofiarom przestępstw, które poniosły największy uszczerbek, ofiarom przestępstwa zgwałcenia lub innych przestępstw polegających na niegodziwym traktowaniu w celach seksualnych, ofiarom przestępstwa znęcania się nad dzieckiem oraz osobom, które straciły bliskich. W programie nie przewidziano możliwości wypłacania kompensat ofiarom przestępstw, które poniosły nieznaczne szkody.

Nie wszystkie wnioski o wypłatę kompensaty zostaną uwzględnione. Wnioskodawca musi kwalifikować się do otrzymania kompensaty zgodnie z regulaminem programu. W tym celu wnioskodawca musi spełnić kryteria związane z obywatelstwem i miejscem zamieszkania (pkt 10-16 programu). Wnioski należy składać jak najwcześniej, maksymalnie w terminie dwóch lat od daty zdarzenia, w następstwie którego dana osoba doznała krzywdy dającej podstawę do pociągnięcia sprawcy do odpowiedzialności karnej (przy czym w wyjątkowych okolicznościach dopuszcza się możliwość wydłużenia tego terminu, zob. pkt 87-89). Wprowadzono również przepisy zobowiązujące wnioskodawcę do jak najszybszego złożenia zawiadomienia o podejrzeniu popełnienia przestępstwa, w rezultacie którego doznał on krzywdy dającej podstawę do pociągnięcia sprawcy do odpowiedzialności karnej, oraz do jak najdalej idącej współpracy przy dążeniu do postawienia sprawcy przed sądem (pkt 22 i 23). W niektórych innych okolicznościach wypłatę kompensaty można wstrzymać lub kwota kompensaty może zostać obniżona - dotyczy to np. sytuacji, w których zachowanie wnioskodawcy sprawia, że wypłacenie mu kompensaty byłoby niewłaściwe (pkt 25), oraz sytuacji, w której w momencie występowania z wnioskiem do CICA na wnioskodawcy ciążyły niezatarte wyroki w sprawach karnych (pkt 26 i załącznik D). Dodatkowe informacje na temat programu można uzyskać tutaj.

Czy mam prawo do uzyskania doraźnej płatności w czasie oczekiwania na orzeczenie w sprawie odszkodowania?

Ustanowiony w 2012 r. program na rzecz kompensaty z tytułu krzywd wyrządzonych przestępstwem został pomyślany jako środek ostateczny. Kompensaty wypłacane w ramach programu nie służą zaspokojeniu doraźnych potrzeb ofiar przestępstw; w większości przypadków roszczenie wnioskodawcy zostanie uwzględnione dopiero po upływie określonego czasu od zdarzenia. Środki zostaną wypłacone dopiero wówczas, gdy Urząd ds. Kompensaty z Tytułu Krzywd Wyrządzonych Przestępstwem upewni się, że wnioskodawca jest uprawniony do otrzymania kompensaty w ramach programu; w tym celu pracownicy urzędu będą kontaktowali się z funkcjonariuszami policji, aby uzyskać informacje o zdarzeniu i o wnioskodawcy i upewnić się, że wniosek spełnia kryteria kwalifikowalności. Jeżeli CICA potwierdzi, że wnioskodawca kwalifikuje się do otrzymania kompensaty, ale nie będzie w stanie podjąć ostatecznej decyzji w tej kwestii, może rozważyć wypłacenie środków. Do takiej sytuacji może dojść w przypadku, gdy CICA oczekuje na uzyskanie pełnych informacji o długoterminowych skutkach krzywdy, jakiej doznał wnioskodawca.

Czy przysługuje mi odszkodowanie, jeżeli sprawca nie został skazany?

Uznanie ofiary przestępstwa z użyciem przemocy za kwalifikującą się do otrzymania kompensaty nie jest uzależnione od zidentyfikowania sprawcy tego przestępstwa ani jego skazania (pkt 9 programu kompensat z tytułu krzywd wyrządzonych przestępstwem). Zgodnie z zasadami funkcjonowania programu wnioskodawca jest jednak zobowiązany do możliwie jak najszybszego złożenia zawiadomienia o podejrzeniu popełnienia przestępstwa na policji oraz do jak najdalej idącej współpracy przy dążeniu do postawienia sprawcy przed sądem (pkt 22 i 23). Dlatego też wnioskodawcy nie będą kwalifikowali się do otrzymania kompensaty, jeżeli nie współpracowali w pełni z właściwymi organami w toku postępowania przygotowawczego oraz w ramach wszelkich późniejszych działań służących pociągnięciu sprawcy do odpowiedzialności karnej.